Dit eerste nummer staat grotendeels in het
teken van het thema Zelfhulp. De oorsprong van het idee voor een themanummer
over dit onderwerp ligt in de tijd dat Karel Geelen nog bij ons was. Karel had zijn
eigen ideeën over de wenselijke elementen van zon nummer, ideeën waarvan we
nu, long overdue, dankbaar gebruik hebben gemaakt.
Zelfhulp heeft zich ontwikkeld tot een veel gebruikte vorm van ondersteuning van
mensen met langdurige problemen, zoals verslaving en psychische aandoeningen.
Zij functioneert grotendeels onafhankelijk van de professionele hulpverlening en
baseert zich op zelfhelend vermogen en de helende kracht van uitwisseling met
lotgenoten. Hierbij wordt geput uit eigen ervaring, als een bron van kennis die
zich onderscheidt van professionele kennis en die van specifi eke waarde is voor
het proces van overwinnen van problemen en ontwikkelen van een nieuwe manier
van leven. Vaak is deelname aan een zelfhulpgroep een uitvloeisel van kritiek op
de professionele hulpverlening. Deze zou te veel ziekte-georiënteerd zijn, te weinig
aandacht hebben voor het individu als persoon en te weinig aansluiten op de
belevingswereld en de visie van cliënten.
In dit themanummer wordt ingegaan op zelfhulp in de verslavingszorg en in de
geestelijke gezondheidszorg. Met name in de verslavingszorg hebben zelfhulpgroepen
al een lange historie. De bekendste groepen zijn die van de Anonieme
Alcoholisten, met hun twelve step program, dat inmiddels ook in andere groepen
wordt toegepast. Daarnaast hebben zich zelfhulpgroepen voor familieleden
en andere naastbetrokkenen ontwikkeld, zoals Alanon. Annemarie van Harten,
Renata Kolk e.a. en Muiters e.a. gaan in op de betekenis van zelfhulpgroepen voor
verslaafden. Hieruit komt naar voren dat de groepen voor een deel van de deelnemers
een preventieve functie hebben (voorkomen van terugval), voor een ander
deel vooral curatief werken (helpen om te stoppen) en voor bijna allen de waarde
hebben van (h)erkenning en uitwisseling van ervaringen. Deelnemers trekken zich
aan elkaar op en geven elkaar vingerwijzingen (ervaringskennis). Onderzoek wijst
uit dat dit helpt om verslavingsgedrag te bestrijden. Met name bij de AA draagt
(langdurige) deelname bij tot abstinentie of vermindering van alcoholgebruik.
Ook op langere termijn.
In de ggz is het spectrum van zelfhulpgroepen meer geschakeerd. Bijna elke clientenorganisatie
organiseert zijn eigen groepen, met een eigen structuur en een
eigen werkwijze. Het gemeenschappelijke is de motivatie van de deelnemers: zij
willen ontdekken hoe zij anders met hun problemen kunnen omgaan, zich spiegelen aan lotgenoten en emotionele steun ontvangen. Ook is uitbreiding van het
sociale netwerk vaak een motief, evenals kritiek op de gevestigde hulpverlening.
Deze kritiek speelt mogelijk bij de ggz-groepen een nog belangrijkere rol dan in
de verslavingszorg. Typerend voor deelnemers aan zelfhulpgroepen is dat zij vaak
al een langdurige carrière in de psychiatrie achter de rug hebben en daarbij de
nodige deuken hebben opgelopen.
Onderzoek naar de effecten van zelfhulpgroepen in de ggz is nog beperkt, maar
wijst wel in de richting van vermindering van symptomen, minder afhankelijkheid
van de psychiatrie, minder opnames en meer zelfi nzicht en zelfvertrouwen. Het is
in dit verband hogelijk interessant wat de lopende onderzoeken naar de eff ecten
van herstelgroepen en -cursussen zullen uitwijzen. De herstelinitiatieven bieden
een overstijgende vorm van zelfhulp niet geconcentreerd rond een bepaalde aandoening
en werken met een goed ontwikkelde methodiek, die landelijk wordt
toegepast. Hierbij leggen met name de HEE-groepen1 de nadruk op empowerment
door middel van het schrijven en uitdragen van het eigen verhaal. Een
specifieke werkwijze met mogelijk specifieke effecten.
Een bijzondere vorm van zelfhulp in de ggz is cliëntgestuurde beslissingsondersteuning
via internet. Muusse en Van de Graaf geven uitleg over het BeslissingsOndersteunend Systeem dat via NetClienten.nl wordt aangeboden. Ervaringsverhalen
spelen hierin een centrale rol, maar roepen ook de nodige dilemmas op. Hoe
bruikbaar zijn persoonlijke ervaringen eigenlijk voor andere cliënten?
De samenwerking tussen professionele hulpverlening en zelfhulpgroepen laat in
Nederland nog te wensen over. Van de mogelijkheden tot wederzijdse bevruchting
wordt nog te weinig gebruikgemaakt, mede door onwetendheid en scepsis van de
kant van professionals. Op het gebied van de verslavingszorg zit hier echter wel
enige beweging in. Renata Kolk e.a. doen verslag van enkele samenwerkingsinitiatieven
en geven tips hoe samenwerking ook elders kan worden geïmplementeerd.
Hierbij identifi ceren zij de autonomie van zelfhulpgroepen en wederzijds respect
voor elkaars verantwoordelijkheden als belangrijke uitgangspunten.
Tot de nieuwe rubrieken in ons vernieuwde tijdschrift behoort Praxis, een rubriek
waarin (morele) dilemmas rond rehabilitatie aan de hand van een casus worden
beschreven. Tom van Wel verricht de aftrap en stelt voor om het begrip gebrek aan
ziekte-inzicht te vervangen door gebrek aan vraag-inzicht van de kant van professionals.
Enkele vakgenoten reageren op zijn bijdrage. De redactie roept hierbij
vooral ook cliënten op om zich in de discussie in deze rubriek te mengen. De
casussen zullen voor publicatie in het tijdschrift op de website Rehabilitatie.nl
worden geplaatst met de mogelijkheid daarop te reageren. De redactie maakt een
selectie uit de reacties en plaatst die dan bij de casus in het tijdschrift.
Ook voor andere rubrieken zoals Re-habs, een bundeling van nieuwsfeiten, signalementen
en aankondigingen, zijn bijdragen van buitenaf van harte welkom.
Tot slot: kort geleden hebben wij afscheid moeten nemen van Geert van Rossum,
een geliefd en gewaardeerd lid van het team van ervaringsdeskundigen van
het HEE-project. Velen zullen zich zijn indrukwekkende redevoering herinneren
tijdens het congres Rehabilitatie als Maatschap (december 2004), waarin hij verhaalde over zijn persoonlijke strijd en zijn visie op de betekenis van herstel. In de
laatste periode van zijn leven heeft hij deze redevoering uitgewerkt en geactualiseerd.
Met trots publiceren wij deze nieuwe versie in dit tijdschrift, voorafgegaan
door een In Memoriam van de hand van Jos Dröes. Geert van Rossum zullen we
missen.
Noot
1. HEE staat voor Herstel, Empowerment en Ervaringsdeskundigheid. Het HEE-project biedt
een programma van zelfhulpgroepen, studiedagen en cursussen rond herstel en herstelgeoriënteerde
zorg.
Literatuurlijst bij
Zelfhulp, een overzicht | Annemarie van Harten en Annette Plooy
volgt nog
Literatuurlijst bij
Zelfhulp en professionele verslavingshulp. Een begin van toenadering | Renata Kolk, Wiljo van Essen en Sonja van Rooijen
Geelen, K. (2003). Informele zorg voor psychische problemen en verslavingen. Utrecht: Trimbos-instituut.
Geelen, K. (2003). Zelfhulpgroepen en 12 stappenprogrammas. Utrecht: Ontwikkelcentrum Kwaliteit en innovatie van zorg/Novadic-Kentron.
Geelen, K., D. Greshof, D. Postma en B. Sprock (2000). Zelfhulpgroepen en verslavingen. Utrecht/Amsterdam: Trimbos-instituut/UVA.
Geelen, K., P. Gottmer, H. Schreurs, A. Thijs, m.m.v. R. Kolk (2004). Onbenutte mogelijkheden. Amersfoort: Novadic-Kentron/stichting Zelfhulp Netwerk Eindhoven/Kempenland.
Humphreys, K. (2004). Circles of recovery: Self-help organisations for addictions. Cambridge, Cambridge University Press.
Humphreys, K., et al. (2004). Self-help organisations for alcohol and drug problems: Toward evidence-based practice and policy, Journal of substance abuse treatment, 26, 151-158.
Kolk, R. en S. van Rooijen (2005). Contacten tussen verslavingsinstellingen en zelfhulpgroepen. Utrecht: Trimbos-instituut.
Olson, B.D., Jason, L.A., Ferrari, J.R. & Hutcheson, T.D. (2005). Bridging professional and mutual-help: An application of the transtheoretical model tot the mutual-help organization. Applied and preventive psychology, 11, 167-178.
Stewart, M.J. (1990). Professional interface with mutual-aid self-help groups: A review. Social science and medicine, 31 (issue 10), 1143-1158.
Weiss, R.D., et al. (2005). The effect of 12-step self-help group attendance and participation on drug use outcomes among cocaine-dependent patients, Drug and alcohol dependence, 77, 177-184.
Literatuurlijst bij
Zelfhulp helpt! | Peer van der Helm, Stephanie Muiters, Kim van de Rijt, Sonja van Rooijen, Marloes Strik
Crocker, J., Lee, S.J., Park, L.E. (2004). The pursuit of self-esteem. In: A.G. Miller, The social psychology of Good and Evil. New York: Guildford Press.
Geelen, K. & Greshof, D. & Postma, D. & Sprock, B. (2000). Zelfhulpgroepen en verslavingen: een voorstudie. Utrecht/Amsterdam: Trimbosinstituut/Universiteit van Amsterdam.
Geelen, K. & Gottmer, P. & Schreurs, H. & Thijs, A. & Kolk, R. (2004). Onbenutte mogelijkheden: Handleiding voor de aansluiting tussen verslavingszorg en zelfhulpgroepen. Sint-Oedenrode: Novadic-Kentron.
Kolk, R. en Rooijen, S. van (2004). De samenwerking tussen verslavingsinstellingen en zelfhulpgroepen. Utrecht: Trimbos-instituut.
Literatuurlijst bij
Door de bomen het bos blijven zien. Beslissingsondersteuning on line bij NetClienten.nl |Christien Muusse en Wouter van de Graaf
Bertaux, D. (1981). From the life-history approach to the transformation of sociological practice. In Bertaux, D. (ed.), Biography and society: the life history approach in the social sciences. Beverley Hills: Sage Publications.
Bourdieu, P. (2000). The biographical illusion. In Gay, P. du, J. Evans & P. Redman (eds.), Identity, a Reader. London: Sage.
Dijkum, C. van, Goethals, A. en Henkelman, L. (1996). Cliënten automatiseren ook. Twee projecten en een gebruikersprikbord. Projectvoorstel.
Elwyn, G. e.a. (2006). Developing a quality criteria framework for patient decision aids: online international Delphi consensus process. BMJ, augustus 2006, 333: 417.
Goethals, A., Detaille, S. & Hartog, F. den (2005). Cliënten als medeonderzoekers in een internetproject. Medische Antropologie 17 (1), 107-116.
Green, H. (2004). Individual remembering and collective memory: theoretical presuppositions and contemporary debates. Oral History, Vol. 32 (2), 35-44.
OConnor A.M. e.a. (2004). Decision aids for people facing health treatment or screening decisions (Cochrane Review). In: The Cochrane Library, Issue 1. Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd.
Olson, B.D., Jason, L.A., Ferrari, J.R. & Hutcheson, T.D. (2005). Bridging professional and mutual-help: An application of the transtheoretical model to the mutual-help organization. Applied and preventive psychology, 11, 167-178. (Bekeken op http://decisionaid.ohri.ca/ op 23-08-2006)
Onrust, J. (2004). De orde van het DAC. Werken aan gewoonheid in een dagactiviteitencentrum voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.
Thompson, P. (1981). Life histories and the analysis of social change. In Bertaux, D. (ed.), Biography and society: the life history approach in the social sciences. Beverley Hills: Sage Publications.
