‘Hebt u wel eens rondgetoerd in een parkeergarage – dat je nergens de uitgang kunt vinden? Houd dat jaren vol en het heet de weg kwijtgeraakt, perspectief verloren.’ Mocht u al in een zomerroes verkeren, Marlieke de Jonge schudt ons wakker met haar snedige pen en bericht ons vanuit de parkeergarage. Zij duidt op het verschil tussen mensen in de maatschappij en mensen in de marge, mensen die maatschappelijk geparkeerd worden. En keert zich tegen de illusie van zorg als sociale zekerheid: ‘in plaats van vangnet en springplank is het een opbergsysteem geworden van beheersbaarheid. (…) Voor wat hoort wat. U zorgt , wij zwijgen.’ De Jonge besluit haar pamflet met een oproep: ‘Gezocht: bondgenoten met richtingsgevoel. Wij kunnen de uitgang alleen niet meer vinden. Helpt u zoeken? Dan moet u de weg wel weten. (…) De terriërmentaliteit hebben om ons niet in de steek te laten onderweg. Ondanks onze sabotageacties. De reis begint met contact, van mens tot mens. En het doel, de richting is ook contact: herstel van verbanden. (…) Zorg leent zich niet als maatschappelijke parkeergarage. Niet meer.’
Haar hartenkreet mag er zijn. Veel mensen met psychische aandoeningen en verslavingsproblemen worden en voelen zich uitgerangeerd. Dat geldt niet alleen voor de dak- en thuislozen die op straat zwerven, maar net zo goed voor cliënten die hun jaren slijten in de psychiatrie, waarbij maar bar weinig gebeurt. Verandering van deze situatie vergt op z’n minst dat verpleegkundigen in de psychiatrie hun traditionele rollen loslaten en andere rollen gaan vervullen. Henri Hofman, werkzaam in Herstelcentrum Wilhemina-oord in Friesland, stelt dat verpleegkundigen van oudsher zijn opgeleid om psychiatrische cliënten vanuit een bepalende en controlerende positie te benaderen. En ook al is dat in de loop der tijd verandert, er valt nog wel het nodige te verbeteren. Wilhelmina-oord probeert dit waar te maken. Vijfentwintig mensen met ernstige psychische aandoeningen worden op een anders dan gebruikelijke wijze ondersteund en begeleid naar grotere zelfstandigheid. Bewoners leren leven met hun blijvende kwetsbaarheid, maar dan vanuit een positieve benadering: zelf vorm geven aan de inrichting van je leven en je niet op alle fronten laten domineren door je ziekte. De verpleegkundige in Wilhelmina-oord vervult daarbij een rol als gids en geeft de bewoner waar nodig begeleiding bij zijn herstelplan, maar mijdt de rol van probleemoplosser. Bewoners zijn zelf regisseur van hun herstelproces, verpleegkundigen zijn hierin bondgenoot.
Annette Plooy stelt in haar artikel de rol van ervaringsdeskundigen in de hulpverlening aan de orde: bruggenbouwers of bondgenoten? Vooral in (F)ACT-teams tekent zich een nieuwe beroepsgroep af van mensen die vanwege hun ervaring in de psychiatrie worden aangesteld als teamlid met ervaringsdeskundigheid. Als teamlid zal de ervaringsdeskundige dikwijls te maken krijgen met conflicterende rollen, omdat hij geacht wordt bij te dragen aan de behandeldoelen maar tevens het perspectief van de cliënt dient te vertolken. Hoe vaak gaat een ervaringsdeskundige niet op pad met de opdracht om in contact te komen met iemand die daar tot nu toe niet voor open staat?
Zo bezien is de ervaringswerker vooral bruggenbouwer, iemand die het pad effent naar de hulpverlening. Zijn rol als bondgenoot van de cliënt kan hierbij echter maar al te snel in het geding raken. Want is het niet de belangrijkste taak van de ervaringswerker om luis in de pels te zijn en zich teweer te stellen tegen de gangbare opvattingen over psychische ziekte en in de directe ondersteuning naast de cliënt te gaan staan? Het artikel van Plooy is verplichte kost voor alle hulpverleners en ervaringswerkers.
Terug naar de parkeergarage. Als er één groep is die zich daarin bevindt, zijn het verslaafde dak- en thuislozen. Zij slapen letterlijk in parkeergarages of, zoals lange tijd in Utrecht het geval was, in een expeditietunnel waar vrachtwagens hun goederen kunnen laden en lossen. Een erbarmelijke situatie die onhoudbaar en onacceptabel was. Het gemeentebestuur in Utrecht besloot in 1999 tot Project BinnenPlaats om de situatie en gezondheid van dak- en thuislozen te verbeteren en tegelijkertijd de overlast terug te dringen. Het beleid om deze mensen nu eens naar deze kant en dan weer naar een andere kant van de stad te jagen, werd opgedoekt. Het was volkomen duidelijk dat verslaafde mensen zorg nodig hebben en dat repressie niks uithaalt. De opvangcapaciteit schoot echter ernstig tekort. Daarom werden acht woonvoorzieningen (hostels) gepland waar in totaal 200 mensen gehuisvest worden, ieder op een eigen kamer. De hostels bieden permanente huisvesting en 24-uurszorg, inclusief methadonverstrekking. Het gebruik van middelen is toegestaan. De Stichting Beschermende Woonvormen Utrecht (SBWU) is een van de betrokken instellingen bij Project BinnenPlaats en heeft een aparte Divisie OGGZ opgezet, momenteel bestaande uit hostels, een ambulant oggz-team en verschillende (kleinschalige) woonvoorzieningen. De zorg voor ernstig verslaafde mensen op deze schaal is een vrij unieke keuze en het eeuwige tekort aan woon- en zorgvoorzieningen voor verslaafde dak- en thuislozen – een probleem van alle grote steden – wordt hiermee voor een belangrijk deel getackeld. Sonja van Rooijen en Dorinda Maas belichten in hun artikel het aandeel van de SBWU in de Utrechtse zorgketen. Interessant daarbij is de manier waarop de SBWU pioniert en haar nek uitsteekt om mensen die vrijwel zonder uitzondering tot de ‘zorgwekkende zorgmijders’ behoren, zorg te bieden die beslist verder reikt dan opvang alleen. Ook Simone van de Lindt is begaan met het lot van zorgmijders. Zij onderzocht de varianten van bemoeizorg geboden door Regionale Instellingen voor Beschermd Wonen (RIBW’s) en relateert dat aan de rehabilitatiebenadering die ten grondslag ligt aan de werkwijze van de (ambulante) woonbegeleiders. Zodra de eerste noden van bemoeizorgcliënten gelenigd zijn, is het van belang om – in lijn met de rehabilitatiegedachte – te zoeken naar de ontwikkelingsmogelijkheden van cliënten. Welke ondersteuning is benodigd zodat cliënten weer zelfstandig hun leven kunnen leiden? RIBW’s zijn daarbij in het voordeel dat zij zowel ambulante woonbegeleiding als beschermende woonplaatsen kunnen bieden. Bovendien hebben zij goede contacten met woningbouwverenigingen, zodat het gemakkelijker is om woonruimte te verkrijgen voor hun cliënten, temeer omdat zij garant kunnen staan voor bemoeizorg waar dat (opnieuw) nodig blijkt.

Als laatste: de redactie heeft afscheid genomen van Hella van de Beek, jarenlang actief redactielid van dit tijdschrift dat tot voor kort Passage heette. Wij zoeken nieuwe bondgenoten die zich sterk willen maken voor herstel en rehabilitatie. En natuurlijk is kopij welkom.